De zielendoders zijn onder ons

 

Psychopathen zijn in de meeste gevallen geen seriemoordenaars of andere krantensensaties. Zij leven een heel gewoon leven met een heel gewone baan. Ongeoefende waarnemers worden door hun schijnbaar normaal gedrag misleid. Toch vormen zij één tot enkele procenten van de bevolking. In zijn boek Destructieve relaties op de schop. Psychopathie herkennen en hanteren (Ankh-Hermes, Deventer 2010, reeds de zesde druk) schat Jan Storms dat meer psychopaten niet eerder dan wel als zodanig herkend worden.

Als kenmerken gelden: welbespraakt, oppervlakkige charme; grote eigenwaarde; pathologisch liegen, confabuleren; manipulatief; gebrek aan berouw/schuldgevoel; weinig of oppervlakkige gevoelens; weinig verantwoordelijkheid voor eigen daden. Antisociaal is echter geen kenmerk. Wel weinig sociale zelfbeheersing, jeugddelinquentie. Er zijn nochtans mensen die op prof. Robert Hare’s  invloedrijke aanvinklijst niet voldoende scoren, maar volgens Storms toch psychopaat zijn.

Negen keer zoveel vrouwen als mannen komen bij de therapeut omdat ze met een psychopaat te maken hebben, maar het is een misvatting dat dus negen keer meer mannen psychopaat zijn. Partners van vrouwelijke psychopaten merken er minder van of verbijten het meer. De mannen die prooi zijn van psychopathische vrouwen, komen in ieder geval zelden hulp zoeken. In werkelijkheid lijden volgens Storms beide geslachten er in dezelfde mate aan. Hun “prooien”, waaronder de hulpzoekers, zijn vaak heel empathische of rechtvaardige, en heel vaak hooggevoelige mensen.

De auteur geeft heel wat gedetailleerde voorbeelden van mensen die de vreemdste ontwikkelingen in hun relatie doorstaan en die in vele gevallen als een lege schaal verder moeten met hun leven. Behalve in de intimiteit van relaties krijgt men het meest met de destructieve invloed van psychopaten te maken wanneer zij als jouw overste optreden: “Wanneer ze een leidinggevende positie veroveren – hun gewetenloze ambitie brengt hen daar vaak – dan veroorzaken zij talloze problemen.” (p.119) In al dergelijke gevallen parasiteren zij op anderen, en zij vinden gemakkelijk de zwakke plek langs waar zij je kunnen treffen. Vaak bouwen zij een netwerk van sympathisanten op die hun schadelijke inwerking niet merken, terwijl hun prooi alleen komt te staan.

Een eigen bedenking: bij de Asperger-vorm van autisme zegt men wel eens dat het typische gebrek aan empathie en voorliefde voor mechanische bezigheden niet anders zijn dan een extreme vorm van het gewone mannelijke temperament. Ook bij de beschrijving van psychopathie krijg ik de indruk dat talloze vrouwen hierin slechts een extreme vorm herkennen van hoe zij mannen ervaren. Omgekeerd beantwoordt de typische prooi, hoewel gelijk over de geslachten verdeeld, met haar gevoeligheid en verantwoordelijkheidszin juist aan het vrouwelijke type.

 

Nieuw construct

Volgens Storms vertroebelt het nu heersend construct het beeld, en is een nieuw construct nodig. Welke zijn de kenmerken die bij álle psychopaten aanwezig zijn?

Als kernkenmerken worden veel genoemd: gebrek aan empathie, gewetenloosheid. Zij kennen de regels wel maar beseffen en voelen ze niet. Conscientia = syneidesis = bewustzijn, vaak is er maar één woord voor de beide begrippen, bewustzijn en geweten. Conscience beduidt in het Frans bewustzijn, in het Engels geweten. Hun gewetenloosheid is dus au fond een defectief bewustzijn, een soort morele coma. Helder bewustzijn inspireert handelen dat gericht is op meer dan zichzelf, en dat ontberen zij. Psychopathie is een soort coma van de diepere bewustzijnslagen. Zij is onkenbaar en ongrijpbaar omdat ze eigenlijk een leegte is. Een zaklantaarn helpt wel om iets in de duisternis te zien, maar niet om de duisternis zelf te kennen. Deze is alleen indirect kenbaar. Oppervlakkigheid tegenover psychopaten is genade; doe je meer, dan confronteer je hen met hun onvermogen.

Verdere echte kenmerken zijn gebrek aan onderscheidingsvermogen, gebrek aan wijsheid, zwakke liefde of hechting, onvermogen om een beperkt hier en nu te transcenderen. Hun vitaliteit is grof of zwak, ze zijn onbetrouwbaar, geneigd tot confabuleren of tot controle. Hun gepraat is een gifpil met een suikerlaag rond. Vooral in relaties zijn ze zeer destructief tegenover de partner, die ze helemaal uitputten en leegzuigen. Ze zitten vast en kunnen er niet uit (in tegenstelling met tijdelijk abnormaal gedrag in overlevingssituaties). Hun ervaringen en uitingen zijn arm aan betekenis. Psychopathische kenmerken zijn vaak compensaties voor de onderliggende handicap, nl. bewustzijnsgebrek. De meeste psychopaten zijn verongelukte kinderen. Zij zijn vaak overlevers van, en later daders van psychisch en soms fysiek geweld. Psychopathie ontstaat dus als een vorm van overlevingsgedrag, uit diepe angst of schuld.

Wat niet tot de kern behoort: het is een mythe dat ze allemaal narcistisch zijn, of charmant, gemaskerd, manipulatief, een mastermind, een seksuele veroveraar, misdadig en moordzuchtig, wreed, zonder angst of gevoel. Niet-noodzakelijke kenmerken geven aanleiding tot nader onderzoek, waarbij beide uitkomsten (wel of niet voldoen aan de diagnose) mogelijk zijn.

 

Wat te doen?

Omdat wij gewend geraakt zijn aan films met een voorspoedig einde, valt het tegen dat Storms wel een oplossing heeft voor  “prooien” die met psychopaten te maken hebben, maar niet voor de psychopaten zelf. Zij zijn te mijden, niet te genezen.

Bij de lichtste psychopaten is een zekere therapie mogelijk. Bij het ouder worden treedt heel soms een soort “narijping” op, maar diagnostisch is dit geen genezing, alleen het draaglijker worden (“uitgeblust raken”) van de symptomen. Traumawerk is slechts mogelijk in verhouding tot hun zelfgenezend vermogen. De meeste psychopaten  hebben het nodige bewustzijn niet om naar meer bewustzijn te verlangen en aan zichzelf te werken. Je kan het paard wel naar de oever brengen, maar het niet doen drinken. Het onrechtvaardige is dat psychopathie het gevolg van diepe trauma’s. Dat is voor de goedmens ook het revolterende aan dit boek: het feit dat een deel van de mensheid als te mijden veroordeeld en zonder genezing afgeschreven wordt.  Maar wij doen hetzelfde met mensen die lichamelijk ten dode opgeschreven zijn.

Sterkere mensen hebben de verantwoordelijkheid voor preventie. Intussen krijgen de potentiële prooien een aantal tips over hoe om te gaan met psychopaten. Eerst en vooral geeft de auteur een gedetailleerde handleiding over hoe je een psychopaat kan herkennen en hoe hij functioneert. Bijvoorbeeld zijn eis van volstrekte trouw terwijl hij zelf juist deloyaal blijkt, of zijn vermogen om een bedrijf te gronde te richten door onenigheid onder collega’s te veroorzaken. Vervolgens komen tal van instructies over hoe hun problematische inwerking op afstand te houden. Zo is uitgesproken oppervlakkigheid in gesprekken aanbevolen: gebruik spreekwoorden en dooddoeners, algemeenheden waarmee je je intimiteit verbergt. Ben je in een relatie met een psychopaat gewikkeld (of liever: gebonden), bereid dan de scheiding voor: “Je innerlijke voorbereiding op het afscheid begint met het inzicht dat je met een psychopaat te maken hebt en dat beterschap is uitgesloten.” (p.206)  Houd ook voor ogen dat prooi worden geen gevolg is van masochisme: je hebt het niet “zelf gezocht”. Wanneer de omgeving je zoiets probeert aan te praten, is dit juist een deel van het psychopathisch proces: de psychopaat charmeert een heel netwerk van medemensen en isoleert zijn prooi.

 

Ervaring

Zelf moet ik zo op het eerste zicht toegeven dat ik niet wist waarover Storms het heeft wanneer hij een boek volschrijft over ongeneeslijke psychopaten tegen wie je je moet beschermen of van wie je uit zelfbehoud moet scheiden. Ik kan me uit mijn leven zo niemand herinneren. Blijkbaar is hij zelf ernstig in aanraking gekomen met psychopaten vooraleer dit thema therapeutisch te ontwikkelen.

Ik heb Jan Storms ontmoet in het spirituele milieu. Verschillende spirituele tradities hebben zich op de psychotherapie toegelegd. In Nederland bestaat het therapeutisch centrum van Boswijk, dat zich baseert op het boeddhisme. Oud-minister Inge Vervotte heeft in Mindfulness, een fluwelen westerse variant op de Vipassana-meditatie gelanceerd door de Boeddha zelf, het geneesmiddel gevonden tegen zelfmoordneigingen. Storms zelf was ooit leraar in de Transcendentale Meditatie, en geeft nog steeds inwijdingen in mantramediatie. De bedoeling van deze technieken is oorspronkelijk echter, normale mensen tot de Bevrijding te brengen, terwijl therapie beoogt, zieke  mensen tot de normaliteit te brengen. Toch hebben zij een gemeenschappelijke noemer: de niet-bevrijde staat komt voort uit een gebrek aan bewustzijn, en de door psychotherapeuten behandelde toestand komt voort uit een specifiek of extreem gebrek aan bewustzijn. In een aantal gevallen kunnen de technieken tot bevrijding wel degelijk toegepast worden om psychopathologische problemen te behandelen. Eén van de voorwaarden is echter dat de betrokkene dat zelf wil. Typisch voor psychopaten is dat juist deze wil ontbreekt.

De rol van spirituele leermeester trekt trouwens heel wat psychopaten aan: “Zij ondertimmeren hun totalitaire invloed graag met een beroep op één of andere onoverwinnelijke bron van gezag, bv. (...) afstamming of opvolging van een bepaalde meester, de goddelijke openbaring of andere spectaculaire claims. (…) Wanneer deze invloeden een hele cultuur aantasten, zijn zij een rem op de ontwikkeling van iedereen”. (p.119-120) Het toeval van de geschiedenis heeft ertoe geleid dat sommige psychopaten het zelfs tot godsdienststichter gebracht hebben. Ja, het probleem van de psychopathie is veel breder aanwezig dan wij doorgaans beseffen.