13 december en democratie als het recht om neen te zeggen

Op woensdagavond 13 december - Santa Lucia, moge ze de Geest van ons allen verlichten - kon ik de beruchte "valse" RTBF-nieuwsuitzending over de uitroeping van de Vlaamse onafhankelijkheid niet in real time volgen. Ik had een hele reeks vrienden verwittigd dat ze die avond best naar de RTBF zouden kijken, natuurlijk zonder uit te leggen wat er ging gebeuren. Over de voorbereiding van dat programma is er intussen al één en ander uitgelekt (dat dit niet op voorhand gebeurde is een wonder !), en misschien vertel ik daar als mede-samenzweerder later nog wel iets over (een en ander is al te lezen bij Bruno Valkeniers en in de Standaard, "een lunch onder Vlaams-nationalisten").

Maar zoals gezegd, ik heb de uitzending niet op het ogenblik zelf kunnen bekijken; ik was die avond in Luzern op de halfjaarvergadering van de Studiegroep Europees Burgerlijk Wetboek die al jaren werkt aan een "gemeenschappelijk referentiekader" voor het contractenrecht in Europa ("common frame of reference", als U niet weet wat dat betekent, wel, dan is dat de bedoeling - het is een Eurocommissionese term waar iedereen zich iets anders bij kan voorstellen omdat er geen consensus is over wat het zou moeten zijn). Aan de wetenschappelijke werkzaamheden werk ik al vele jaren met entoesiasme mee (wat ik verder denk over de idee van een Europees burgerlijk wetboek is vrij genuanceerd en kan de lezer wel elders vinden in mijn schrijfsels (zie onder meer "Freedom of Contract: Mandatory and Non-mandatory Rules in European Contract
Law").

Die avond dus werden we in Luzern ontvangen door de Zwitserse federale Minister van justitie (een eer die ons in België niet te beurt is gevallen - met de huidige minister van Justitie overigens gelukkig maar ! - maar in 2005 wel in Duitsland en eerder ook in enkele andere landen). Die minister van Justitie is de relatief beruchte Christoph Blocher van de Zwitserse Volkspartij (bij ons minstens als rechtspopulistisch gebrandmerkt indien niet erger, maar als sinds decennia lid van de Zwitserse federale regering en sinds 2003 ook de grootste partij van Zwitserland). Tijdens het diner werden we getracteerd op een toespraak onder de titel Privatrecht und direkte Demokratie (naar goed Zwitsers gebruik was de tekst voorhanden in de het Duits, Frans en Italiaans naast het Engels). Voor sommigen onder ons was die toespraak duidelijk een provocatie. De relevante vraag is natuurlijk niet of ze provocerend was, maar of ze goede argumenten bevatte.

Enkele punten uit die toespraak wil ik toch even naar voor brengen. Op de eerste plaats werd in herinnering gebracht dat de belangrijkste overdracht van bevoegdheden van de Zwitserse kantons naar de federale overheid (grondwetswijziging van 1874) gepaard ging met de invoering van de directe democratie, en met name het volksinitiatief op federaal vlak. De bevoegdheidsoverdrachten aan Europa zijn daarentegen nooit gepaard gegaan met een dergelijk tegengewicht. Blocher herinnerde er ook aan dat de belangrijkste en misschien zelfs enige reden waarom Zwitserland onmogelijk lid kan worden van de Europese Unie precies is dat in de Europese Unie het volk allesbehalve het laatste woord heeft. Een Europese beslissing kan immers nooit weggestemd worden door de Europese bevolking, ook al is een grote meerderheid ertegen. Of zoals Blocher het stelde: democratie is het recht van het volk om neen te zeggen. Dat recht hebben de meeste volkeren van de Europese Unie in Europese aangelegenheden nooit gekregen. En als ze het ooit krijgen (in sommige landen wanneer er een nieuw Europees verdrag moet worden geratificeerd), en van dat recht ook gebruik maken door neen te zeggen, dan blijft men ze met referenda bestoken tot ze één keer ja zeggen. Eenmaal ja gezegd is, krijgt men echter nooit meer de kans om nog eens neen te zeggen, leert ons de Europese referendumgeschiedenis...

Ongeacht wat men overigens van de persoon van Blocher vindt - hij is niet de gemakkelijkste man en zijn stijl is al evenmin de mijne - zijn toespraak van 13 december is het in ieder geval waard gelezen en overdacht te worden. Overigens werd ik getroffen door een merkwaardige zin op het gedrukte document dat onder embargo ter beschikking was: "Es gilt sowohl das mündliche wie das schriftliche Wort". De meeste politici kennen die transparantie niet en bedingen dat enkel hun geschreven of enkel hun gesproken woord geldt - en bij voorkeur zelfs geen van beiden als het op woord houden aankomt.

En daarmee ben ik terug bij 13 december in België. Op het journaal van onze zenders wordt er dagelijks komedie gespeeld door politici, en soms ook door journalisten die niet kritisch durven zijn voor de regering uit schrik niet meer mee op reis te mogen. Maar als journalisten dan toch eens de moed hebben om in de vorm van een docu-fictie echte vragen te stellen, dan is het kot te klein voor het gehuil van politici. De bevolking schijnt het toch in meerderheid te smaken (dat blijkt minder uit de eerste reacties, want die kwamen natuurlijk van de geschandaliseerden, maar in de verdere reacties overheerste toch meer zin voor humor). En al zou de Vlaamse onafhankelijkheidsgedachte een eerste referendum allicht niet winnen, op een relatief korte termijn zou België echte directe democratie alvast niet overleven.