(Europese) islam en democratie

Het Rotterdamse stadsbestuur zegde op 18 aug '09 de samenwerking op met Tariq Ramadan (Wikipedia: 'één van de bekendste Europese moslims'). Een aanleiding om in te gaan op een mogelijke 'Europese islam' en zijn verhouding tot de democratie. Ramadan zou volgens sommigen pleiten voor een onafhankelijke ontwikkeling van de islam in het Westen. Volgens anderen zijn de ideeën van Ramadan niet verzoenbaar met de democratie, is hij een wolf in schapenvacht, een fundamentalistische islamist met een gespleten tong. Wat volgt is een nogal uitgebreide bloemlezing van opinies n.a.v. zijn ontslag en meer in het algemeen over zijn opvattingen, aangevuld met enkele eindnoten. Als basis voor uw eigen oordeelsvorming.

Einde van de samenwerking met Rotterdam

Het Rotterdamse stadsbestuur verbrak op 18 aug '09 de banden met Tariq Ramadan. Ramadan (46) was er sinds twee jaar als 'integratieadviseur' verbonden aan de gemeente. Zijn opdracht voor dit jaar luidde: deelnemen aan dertien dialogen over het stadsburgerschap, en ‘een inhoudelijke bijdrage’ leveren over thema’s als religieuze identiteit en vrije huwelijkskeuze. Ramadan zou voorts vier masterclasses over burgerparticipatie organiseren en het college nadien van advies voorzien. De gemeente betaalde daarnaast zijn leerstoel aan de Erasmus Universiteit, waar hij sinds 1 januari 2007 werkzaam was als gasthoogleraar burgerschap en identiteit. (Ramadan kostte de gemeente tot nu toe 1,5 miljoen euro, volgens Trouw, 18.08.09). Ook daar maakte de gemeente per direct een einde aan. De reden - aanleiding - is dat Ramadan wekelijks een discussieprogramma presenteert op de Iraanse zender PressTV, die wordt gefinancierd door de Teheraanse overheid. Ramadan heeft volgens het gemeentelijk college hiermee zijn geloofwaardigheid als integratieadviseur verloren.

Op Nieuw Pierke staat dezelfde tekst, maar met ca. 30 Koppelingen naar de volledige teksten van de gebruikte uittreksels en diverse bronnen. Daarheen doorklikken leek mij eenvoudiger dan hier al die koppelingen nog eens aanmaken en controleren. U kan hier dus gewoon verder lezen, zonder 'Links'. Naar het artikel MET Links.

Een stap te ver: PressTV

Ramadan presenteerde sinds 24 april '09 wekelijks een programma op de Iraanse zender PressTV, zonder dat daar vooreerst veel commotie rond ontstond. Donderdag 13 aug. las men dan in de Nederlandse pers over het bezwaar dat de partij CDA hiertegen maakt, omdat 'iemand die in Nederland een rolmodel moet zijn, niet omstreden kan zijn'. De zaak kwam helemaal in een stroomversnelling door een artikel in NRC Handelsblad op 15 augustus, geschreven door Afshin Ellian, columnist van deze krant, (Afshin Ellian vluchtte in 1989 vanuit Iran naar Nederland en is intussen hoogleraar aan de universiteit van Leiden), met de titel: 'Rotterdam moet af van deze islamist.'
Uittreksels: "Tariq Ramadan bouwt bruggen. Ja, naar het fascistoïde islamitische regime van Iran.
Doet Ramadan naast het bouwen van bruggen in Nederland nog iets anders? Ja, hij werkt voor PressTV.
PressTV is een Iraanse zender. Op 2 juli 2007 werd hij door president Ahmadinejad geopend. Hij is onderdeel van de Iraanse staatsomroep. Wat wil het islamitische regime bereiken met PressTV, dat toch een aardig zak duiten kost?
Zoals alle andere staatsomroepen in Iran, beoogt deze zender staatspropaganda uit te zenden. Op wie is die gericht? Op de moslims in Europa. Propaganda tegen Israël en de VS, en het verheerlijken van de Iraanse staat is de core business van PressTV. De boodschap luidt, samengevat: alle problemen in de wereld zijn terug te brengen tot de Israëliërs, de zionisten....
PressTV is niets anders dan de Engelstalige arm van antisemitische tirannie. En ook Ramadan, die leuke bruggenbouwer, werkt voor deze zender... De berichtgeving van PressTV werd zo bont dat in Groot-Brittannië een onderzoek is gestart over de vraag of PressTV onafhankelijk genoeg is om vanuit Londen te mogen uitzenden. PressTV beschikt daar over een enorm gebouw. Terwijl Teheran bijna alle westerse journalisten het land heeft uitgezet en de eigen media aan banden heeft gelegd, zitten de Engelstalige Iraanse propagandisten in Londen.
Dag in dag uit zijn we getuige geweest van gruwelijke optredens van de Iraanse regering tegen weerloze burgers. En dat gaat onverminderd door. Nu schrijft zelfs Karoubi (een moellah en tegenkandidaat) dat in de Iraanse gevangenissen de gearresteerde betogers werden verkracht. En wat doet onze bruggenbouwer Ramadan? Hij maakt programma’s die rechtstreeks door de Iraanse regering worden betaald. Als een moslim in Palestijnse gebieden omkomt, dan is de wereld te klein voor Ramadan en de zijnen. Maar de verkrachte, mishandelde en vermoorde Iraanse jongeren hoeven niet op zijn sympathie te rekenen. Hij werkt voor een regering van moordenaars en verkrachters, terwijl wij hem in Rotterdam aan een leuke zakcent helpen als beloning voor minimale inspanningen. De verlichte Ramadan maakt talkshows voor de islamo-fascisten van Teheran; zonder gewetenswroeging, want de islamitische republiek is kennelijk zijn ideale republiek. Het is duidelijk waarheen deze door Nederland gesubsidieerde bruggenbouwer zijn bruggen bouwt. Naar het fascistoïde islamitische regime van Ahmadinejad.... Wie zonder enige noodzaak en geheel vrijwillig voor het gewetenloze, extreem gewelddadige en antisemitische Iraanse regime werkt, mag en kan nooit en te nimmer met Nederlands geld bruggen gaan bouwen...."

Reactie van Ramadan

Hij reageerde op Afshin Ellian in dezelfde krant, met een artikel op 18 augustus met de titel: 'Ik heb het Iraanse bewind niet gesteund'
"Wie werkt voor een Iraanse tv-zender steunt daarmee niet het bewind van dat land. Nederland drijft ook handel met Iran.
Toen ik in april 2008 de afspraak maakte om een televisieprogramma te presenteren op PressTV, de Iraanse nieuwszender die 24 uur per dag wereldwijd in de lucht is, volgde deze beslissing na drie maanden zorgvuldige afweging en gesprekken met Iraanse vrienden en mediadeskundigen. In de loop der tijd heb ik de politieke ontwikkelingen en toenemende binnenlandse spanningen in Iran nauwlettend gevolgd. Ik behoorde tot de eerste islamitische denkers in het Westen die zich verzetten tegen de fatwa tegen Salman Rushdie. De afgelopen 25 jaar heb ik vastgesteld dat Iran, in vergelijking met de Arabische landen, aanzienlijke vooruitgang heeft geboekt inzake vrouwenrechten en democratische normen. Maar ik heb ook kritiek geleverd op het gebrek aan de vrijheid van meningsuiting, de verplichting voor vrouwen om een hoofddoek te dragen.... Het spreekt vanzelf dat ik het neerschieten van betogers en de onderdrukking na de verkiezingen van juni heb veroordeeld. ... Wie mij ‘uit principe’ veroordeelt omdat ik een televisieprogramma op een Iraanse zender presenteer krijgt van mij als antwoord: wie werkt voor een televisiezender in een land, steunt daarmee nog niet het bewind van dat land."

Diezelfde dag zegde echter het Rotterdamse stadsbestuur de samenwerking op met Ramadan. Op 19 aug. maakte deze bekent dat hij zijn ontslag als integratieadviseur bij de rechter aanvecht: "Ik accepteer niet dat mijn geloofwaardigheid zo te grabbel wordt gegooid."

Steunbetuigingen

In NRC Handelsblad verschenen enkele reactie-artikels van mensen die het niet eens zijn met het ontslag van Ramadan aan de universiteit:

- Dick van Lente en andere medewerkers van de Erasmus Universiteit, bijna allen uit de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen: 'Ontslag Ramadan tast de academische vrijheid aan' "Ramadans ontslag ontneemt ons de kans om een open gesprek aan te gaan over twee belangrijke thema’s: de academische vrijheid en de verantwoordelijkheid van wetenschappers in politiek gevoelige discussies. Ramadan is een man die in alle omstandigheden, zelfs tegen de klippen op, gelooft in de open, constructieve discussie; een uitermate deskundig man ook, die de moslimwereld in het Westen en daarbuiten beter kent dan de meesten van ons." (NCR 22.08.09)

- Herman Philipse, universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht: 'Ontslagen Ramadan moet terug' "Natuurlijk had Ramadan er verstandig aan gedaan zijn contract met PressTV eerst aan het college van bestuur voor te leggen. Immers: academici zijn verplicht hun nevenfuncties te melden aan hun universiteit. Zelfs als het college deze nevenfunctie ongewenst acht, is een ontslag op staande voet echter een onaanvaardbare maatregel. Men had met Ramadan in discussie kunnen gaan over het continueren van de nevenfunctie... Kortom: het Rotterdamse college van bestuur moet zijn besluit onmiddellijk in heroverweging nemen." (NCR 25.08.09)

- de Nederlandse recensente, columniste en hoogleraar Elsbeth Etty (van 1973 tot 1982 betrokken bij het communistische dagblad De Waarheid. In een artikel in 1991 probeerde ze afstand te nemen van haar communistische verleden. Sinds 1989 is ze redacteur literatuur bij NRC Handelsblad) bekijkt de zaak in een ruimer perspectief en heeft het over 'Rotterdams exorcisme' "De woeste scheldpartijen tegen Ramadan – wat er ook zij van diens opvattingen – lijken trouwens sterk op de verwijten die Spinoza’s navolgers te horen kregen van het gezag, ook van het universitaire gezag, in Europa van noord tot zuid. Zij heetten verraders, die de fundamenten van de samenleving aantastten. Zij verdienden eeuwige verdoemenis wegens de duivelse opvattingen die zij bij Spinoza "uit zijn vergiftigde prammen gezogen” hadden.... Het boek van Jonathan Israel, waar ik dit aan ontleen, bevat leerzame stof voor iedereen die zich op de Verlichting beroept, zoals Ellian, en het bestuur van de Erasmus Universiteit. Dat verwijt, samen met de gemeente Rotterdam, Ramadan een ‘indirecte relatie’ met het regime in Iran, maar maakt niet duidelijk hoe uit een ‘indirecte relatie’ ongeoorloofde wetenschappelijke opvattingen kunnen voortkomen. En evenmin welke wetenschappelijke opvattingen volgens de Rotterdamse Alma Mater ongeoorloofd zijn en op welke gronden." (NCR 25.08.09)

Reacties tegen de verdedigers

- Journalist en auteur Joost Niemöller, 22 aug. '09: 'Antwoord aan de woeste academici'
"Ze zijn door het dolle, de academici, nu hun speeltje Tariq Ramadan hen is afgepakt. Open brieven. Geroep over de vrijheid van wetenschappelijk denken die beknot zou zijn. En dat om een man die zelf de vrijheid aan banden wil leggen. Hoe dom kun je zijn. Bezorgd over de academische vrijheid zijn nu ook ineens een aantal woeste academici, naar aanleiding van het ontslag van islam prediker Tariq Ramadan. Dat is om twee redenen bizar. Ten eerste omdat niemand op de Erasmus universiteit dat riep toen Ramadan op de universiteit werd aangesteld met geld van de gemeente. Het was destijds een honderd procent politiek gemotiveerde benoeming, van buitenaf opgelegd, in alle openlijkheid. Geen spoor van protest! De universiteit leent zich veel te veel voor dergelijke niet-academische invloeden. Daarmee komt inderdaad de vrijheid van denken en wetenschap in het geding. Maar nu pas klinkt het protest. Dat is natuurlijk totaal ongeloofwaardig. Ten tweede is het bizar om over de bedreiging van de academische vrijheid te spreken nu het gaat om iemand die zelf die academische vrijheid juist wil afschaffen... In de Volkskrant stond er deze week een woest blazende brief van Mohammed Benzakour en anderen met een academische titel, met de pathetische kop ‘Alle bruggen van Ramadan verpulverd’. De kritiek op Ramadan wordt zonder enige argument terzijde geschoven als ‘aantijgingen’ en ‘aanhoudende laster.’ De ratio, zo schrijven de wetenschappers, zou zijn uitgeschakeld, en ‘insinuaties’ zouden de overhand hebben gekregen. In werkelijkheid gaat het in het geval van Ramadan om al jaren bestaande, zeer concrete kritiekpunten, waaruit blijkt dat Ramadan met verschillende tongen spreekt, homo’s veroordeelt, steniging goedpraat, terrorisme heilig verklaart en nog zo wat van die zaken die in het Midden Oosten normaal zijn, maar in Europa niet."

- Elma Drayer ('bestiert bij Trouw het verdiepende katern Letter & Geest') in dagblad Trouw, 27.08.09:
"Tweeëntwintig wetenschappers van de Erasmus Universiteit schreven zaterdag in NRC Handelsblad dat diens gedwongen vertrek ’de academische vrijheid’ aantast. Die is immers gebaat bij "de vrije argumentatie, ook als de emoties hoog oplopen". Zij roemen hun voormalige collega als ’een uitermate deskundig man’, iemand die de moslimwereld "beter kent dan de meesten van ons”. Het is derhalve ’onbegrijpelijk’ dat de universiteit hem heeft ontslagen. Roerend, die solidariteit. Maar misplaatst is ze wel. Tariq Ramadan is allerminst de mond gesnoerd. Het enige wat het universiteitsbestuur dwarszat was dat hij zich liet betalen door een abject regime dat zelf alle vrijheid – ook de academische – onderdrukt. Dat de man daar persoonlijk hoegenaamd geen been in ziet, maakt het eigenlijk alleen maar gênanter. En zijn ontslag des te meer gerechtvaardigd."

Wie is Tariq Ramadan? Twaalf meningen.

Ramadan, van Egyptische komaf, is geboren in Zwitserland (Genève) en heeft ook de Zwitserse nationaliteit. Hij studeerde er o.a. filosofie en Franse literatuur, en islam in Egypte. Momenteel woont hij in Londen. Hij geeft sinds 2005 gastcolleges in Oxford. De gastleerstoel 'Contemporary Islamic Studies' die Ramadan daar vanaf 1 september '09 bekleedt, wordt gefinancierd door de Qatar Foundation for Education, Science and Community Development. Aan de leerstoel zit tevens een baan in Qatar vast, als gasthoogleraar aan de in 2007 opgerichte faculteit Islamitische Studies. Decaan van de Islamitische Studies van de Qatar University is Yusuf al-Qaradawi, tevens ideoloog van de Moslim Broederschap. Ramadan spreekt Frans, Engels en Arabisch, maar geen Nederlands.

1. Volgens Wikipedia
"Ramadan beweert met grote stelligheid dat er géén conflict bestaat tussen de voorschriften van de Koran en de Hadith enerzijds en de seculiere wetten van de Europese landen anderzijds. Volgens Ramadan schrijft de sharia voor dat moslims in landen waar zij een minderheid vormen zich moeten houden aan de plaatselijke wetgeving, tenzij die wetgeving moslims zou dwingen te handelen in strijd met belangrijke principes uit de koran. Want moslims moeten zich wel steeds houden aan de koran en de sharia volgen, de sharia is voor Ramadan hèt centrale begrip De Bron. Volgens Ramadan kunnen moslims dankzij de vrijheid van meningsuiting zonder problemen deelnemen aan de niet-moslim samenleving, ze mogen immers voor hun mening uitkomen.... Ramadan heeft de islamitische leiders opgeroepen de toepassing van de doodstraf en lijfstraffen op te schorten totdat overeenstemming is bereikt over de vraag in hoeverre en op welke manier deze straffen heden ten dage mogen en kunnen worden toegepast. Dat hij enkel een opschorting vroeg van deze straffen leidde tot kritiek van zowel moslims als niet-moslims. Zij zagen het als een halfslachtige poging om zich enerzijds als modern voor te stellen, en anderzijds de sharia niet af te vallen door deze straffen te verwerpen."

2. Volgens historica Amanda Kluveld
'Tariq Ramadan is geen wetenschapper' De Volkskrant, 25.08.09. "De topuniversiteit Oxford laat een oliestaatje een leerstoel kopen voor een van de nakomelingen van de adel van de Moslimbroederschap. Daar komt het op neer."

3. Volgens Frits Bolkestein
Frits Bolkenstein, oud-eurocommissaris, publiceerde in De Volkskrant van 12.09.08 de tekst die hij de dag daarvoor, op 11 september '08, uitgesproken had voor zijn debat met Tariq Ramadan in Rotterdam, onder de titel 'De ideale wereld van Tariq Ramadan'. met als ondertitel: 'De geglobaliseerde islam die Tariq Ramadan in het verschiet ziet, zou de Nederlander, hopelijk ook als hij moslim is, met weerzin vervullen'. Enkele uittreksels:

"Nu wil ik dieper ingaan op enkele zaken waarover ik graag de duidelijke mening van Tariq Ramadan zou vernemen. Hij heeft zelf gezegd (Tariq Ramadan cassette: “Le renouveau islamique”, QA 23 Tawhid, in: Caroline Fourest: Brother Tariq p. 228): ‘Je moet je manier van spreken afstemmen op het oor dat naar je luistert.’ Met andere woorden: als je spreekt voor een islamitisch gehoor kun je scherp zijn tegen het Westen; voor een westers gehoor moet je je toon matigen.
Dit heeft Ramadan de beschuldiging bezorgd dat hij praat met dubbele tong. Ik hoop dat hij deze aantijgingen tot zwijgen brengt door ons het volle profijt te schenken van zijn onverbloemde opvattingen, zonder mitsen en maren.
Ramadan strijdt voor het recht van Franse meisjes om de hoofddoek op school te dragen. Maar strijdt hij ook voor het recht om de hoofddoek niet te dragen? Nee, want het dragen van de hoofddoek is een plicht, hoewel niemand ertoe gedwongen kan worden (Tariq Ramadan cassette: 'La femme musulmane. Realités et espoirs', 1, QA 19, Tawhid, in Caroline Fourest: Brother Tariq p. 141). ‘De hoofddoek is een daad van geloof.’ Maar dat is precies wat er gebeurt in de voorsteden van Parijs, waar meisjes die de hoofddoek niet dragen, gewelddadig bejegend worden. Vandaar de beweging 'Ni putes ni soumises' (‘Hoeren noch slaven’). Steunt Ramadan deze beweging?.....
En dan was er het fameuze debat met Sarkozy op de Franse televisie, waarbij Ramadan weigerde het stenigen van overspelige vrouwen onvoorwaardelijk te veroordelen, maar in plaats daarvan vroeg om een opschorting. Waarom? Een absolute veroordeling zou moslimhervormers steun hebben kunnen geven. Moeten moslims in Europa nog steeds in debat over het stenigen van overspelige vrouwen? Dat zou me verbazen. Er is één land dat Ramadans goedkeuring wegdraagt en dat is Iran: ‘Iran is zonder twijfel een van de moslimlanden die de afgelopen twintig jaar het meest hebben gedaan aan de bevordering van de vrouwenrechten.’ (Tariq Ramadan, 'Peut-on vivre avec l'Islam, p.126 in Caroline Fourest: Brother Tariq p. 152) Ik vraag het me af....
Dan de afvalligheid... Nu beveelt de islam de dood voor een moslim die zijn godsdienst verlaat of inruilt voor een andere. Nasr Abu Zaid werd gedwongen van zijn vrouw te scheiden. Zijn opvattingen werden niet geaccepteerd door de theologen van de Al Azhar-universiteit in Cairo. Dat maakte hem tot een afvallige die niet gehuwd kon blijven met een moslimvrouw. Hij doceert nu in Leiden. Hoe denkt Ramadan hierover?...
Ten slotte wil ik de kwestie van de rede ter sprake brengen. Het rationalisme van een kritische geest vindt Ramadan afschuwelijk. Hij denkt dat het een typisch westers extremisme is. Dat soort rede eindigt met de permissiviteit die kenmerkend is voor het morele verval van het Westen, zegt hij... Voor Ramadan staat de rede gelijk aan het geloof. Daarom doet hij een openlijke aanval op het ‘liberale reformisme’ dat gebaseerd is op de rede en dat progressief is. Liberale hervorming symboliseert voor hem onderwerping aan de westerse kolonisator, terwijl de salafistische hervorming opnieuw een moslimwereld zal vestigen die sterk is en zegeviert (Tariq Ramadan: 'Les musulmans d’ Occident et l’ avenir de l’ Islam', pp. 55, 56, 397, in Fourest p. 136).

Een samenvatting van een lezer op de website, als reactie op het artikel van Bolkenstein: al de argumenten van Tariq Ramadan zijn van het type: 'Geloof mij nou maar, het gaat de goede kant op'. Een paar voorbeelden:
- ik heb 22 boeken geschreven, dus heb ik gelijk
- de vrouwen zijn er in Iran de laatste 20 jaar op vooruit gegaan
- ik haat de rede niet, want ik heb filosofie gestudeerd
- de cijfers spreken voor zich... er wordt geen enkel cijfer genoemd
En het hele verhaal staat los van de politieke werkelijkheid in het Midden Oosten en de kwalijke authoritaire (geloofs)rol van Iran, Syrie, Hamas en Hezbollah.

De schriftelijke - uit het Engels vertaalde - repliek van Ramadan verscheen in De Volkskrant op 20.09.08 onder de titel 'Bolkensteins retoriek is gevaarlijk', waarin hij helemaal niet concreet antwoordt op meerdere punten van Bolkenstein, maar zeer vaag blijft.

4. Volgens arabist Simon Admiraal
Ramadan heeft toen dus verontwaardigd gereageerd op de aantijgingen van Bolkenstein. Volgens hem is 95 procent van de uitspraken waarnaar Bolkestein verwijst, onjuist. Simon Admiraal, arabist, komt daar in de Volkskrant van 4.10.08 op terug: "De uitspraken van Tariq Ramadan over integratie zijn, hoewel hij daar zelf anders over denkt, niet mis te verstaan: openbare scholen moeten islamiseren. 'Bolkestein heeft op het net gesurft’, schrijft Ramadan. Alsof daar iets mis mee is. Daar staat bruikbaar bronnenmateriaal. Op YouTube staan bijvoorbeeld gefilmde lezingen van Ramadan. Ik bekeek er een die hij op 4 januari hield in het Marokkaanse Oujda, verzameld door iemand die zich ‘franceislam’ noemt. Hij spreekt daar zijn eigen mensen toe, in het Frans, doorspekt met Arabische theologische termen. Vrijuit. Daarin zegt hij dat er voor hem maar één islam is en dat de principes ervan geldig blijven voor alle tijdperken en alle samenlevingen. Dat ook zij die de grondteksten letterlijk toepassen er volledig bijhoren – hij maakt geen uitzondering voor de radicale broeders (‘Er is maar één sharia, één weg voor alle moslims, maar we lopen allemaal in ons eigen tempo’)... Dat voor hem het principe van de hoofddoek de belangrijkste les is terug te keren naar ‘de absolute waarheid van de koran en overgeleverde uitspraken van Mohammed om uit te vinden wat wij van de diverse hedendaagse culturen kunnen integreren in de islam’.

5. Volgens Caroline Fourest
Volgens haar is Tariq Ramadan een wolf in schaapsvacht. Caroline Fourest is een Franse schrijfster, journaliste en redactrice van het tijdschrift Prochoix. Ze publiceerde in 2004 een studie van de opvattingen van Tariq Ramadan onder de titel ‘Frère Tariq’ (Grasset) en in 2005 het boek ‘La tentation obscurantiste’ (Grasset). "Ik houd mij sedert 2003 bezig met Ramadan en zijn gedachtegoed en heb er nu geen enkele twijfel meer over dat Ramadan een gekuist, elliptisch, ja zelfs misleidend discours voert in de media terwijl hij ‘intern’ standpunten predikt die trouw zijn aan de strategie van de Moslimbroederschap. Dat is trouwens precies de aanbeveling van Hassan El Banna, een man die gevormd werd in een soefi genootschap en die zijn getrouwen de aanbeveling meegaf een bepaald discours te houden voor binnen en een ander voor buiten... “Een moslim, resident of staatsburger moet zich beschouwen als gebonden door een moreel en sociaal contract met het land waar hij verblijft”, aldus Ramadan. Of anders gezegd, hij moet de wetten naleven. Maar in zijn cassettes vraagt Ramadan aan de moslims om de religieuze identiteit ‘boven alles’ te plaatsen. Hij preciseert dat de Grondwet en wet weliswaar moeten geëerbiedigd worden, maar dit voor zover zij niet in strijd komen met een islamitisch principe dat erboven staat." Artikel 'Tariq Ramadan, een wolf in schaapsvacht', Liberales, 15 mei '09

6. Volgens Ralph Ghadban, Duitse islamwetenschapper en politieke publicist van Libanese afkomst
"Ramadan is een kleurrijke persoonlijkheid die in het Westen totaal verkeerd wordt ingeschat. Ja, hij is een Zwitsers staatsburger, loopt modern gekleed en geeft retorisch knappe lezingen, maar daarom is hij nog geen democraat. Eigenlijk heeft hij slechts minachting voor de decadentie van het Westen en voor de zwakte van het christelijk geloof; en verheerlijkt hij de superioriteit van de islam.... Ramadan pleit principieel voor de steniging van overspelige vrouwen in de zin van de sharia. Maar gezien er voor de toepassing van de straf in de staten waar de sharia officieel van kracht is verschillende rechtsinterpretaties zijn, pleit Ramadan voor een moratorium, dit is het opschorten van de uitvoering tot wanneer er in de islamitische wereld juridische eensgezindheid zal bestaan... Maar voor Ramadan is er absoluut geen sprake van het afschaffen van de steniging.... Ramadan is evenwel geen lid van het Moslimbroederschap, opgericht in Egypte door zijn grootvader El Banna en door zijn vader over Europa verspreid vanuit Genève. In zijn denken is Ramadan evenwel zeer duidelijk verstrikt in het net van die fundamentalistische gedachtewereld. Hij wil het westen islamiseren van onderaan. Moslims moeten de vrijheden van de democratie enkel gebruiken om hun leefomgeving islamitisch te kleuren. Het gaat niet om de integratie van de moslims in democratische organen maar wel om de islamisering van de westerse instellingen..." Artikel: 'Ramadan verdedigt een middeleeuws concept', Liberales, 19 juni '09

7. Volgens Carel Brendel, auteur van 'Het Verraad van Links' (Aspekt)
In de Volkskrant van 22.08.09 schrijft hij dat de benoeming van Ramadan aan de Erasmus universiteit het echte schandaal is. "Het echte schandaal is niet het ontslag, maar de benoeming van Ramadan. Zo’n beetje alles over de man was bekend toen Rotterdam hem in 2006 binnenhaalde. Zoals zijn zeer relevante familiale en ideologische banden met de Moslimbroederschap. Voortdurend prijst Ramadan zijn grootvader en vader, de ideologen van een beweging waarvan hij geen lid zegt te zijn. Rotterdam ging voorbij aan het debat tussen Ramadan en Sarkozy. Daarin weigerde Ramadan het stenigen van overspelige vrouwen ondubbelzinnig te veroordelen. Hij kwam niet verder dan een opschorting van deze barbaarse straf. Steniging moeten we volgens hem in de religieuze context zien. Zijn homofobe opvattingen waren toen al te vinden in zijn toespraken en geschriften..... Hij vindt dat Europa en moslims door één deur kunnen. Voor Ramadan betekent dat niet dat de islam zich aanpast aan Europa, maar dat Europa concessies doet aan de islam en tolereert dat moslims niet volgens de Grondwet maar volgens de sharia leven. Dit is een onontkoombaar gevolg van Ramadans basisprincipe: de islam bepaalt de identiteit van de moslimburgers. Ramadan adviseert een Britse Labourregering die in tientallen steden invoering van shariarechtspraak heeft toegelaten. Hij doceert in Oxford, waar het kerstfeest nu Winter Licht Festival heet, en waar de traditionele kerstverlichting is afgeschaft om geen aanstoot te geven aan orthodoxe moslims. De autoriteiten in Oxfordshire laten toe dat geüniformeerde politievrouwen namens de ‘neutrale overheid’ rondlopen met de nikab, de sluier waarin miljoenen islamitische vrouwen gevangen worden gehouden."

8. Volgens Fouad Laroui, wetenschapper en schrijver, geboren in Marokko, studeerde exacte wetenschappen in Parijs, werkt en woont nu in Nederland
Voor Laroui is Ramadan een epigoon van het fundamentalistische islamisme: "De echte islamitische hervorming komt niet van islamisten zoals Tariq Ramadan, maar van normale moslims. En die hervorming is trouwens allang gaande.... Neem als voorbeeld de hudûd, de lijfstraffen zoals de Koran en de soenna die voorschrijven. Tot de dag van vandaag worden de handen van een dief afgehakt in Saoedi-Arabië, Soedan of bij de Taliban, en worden overspelige vrouwen gestenigd; dat zijn de hudûd. Maar in de meeste moslimlanden bestaan dat soort straffen niet. Ze zijn de facto afgeschaft. In een diep islamitisch land als Marokko is al eeuwen geen hand afgehakt en niemand gestenigd. En wat stelt Tariq Ramadan voor, als het gaat om diezelfde hudûd? Een moratorium! Dat is wat hij ta‘lic noemt in het Arabisch: ta‘lic wil zeggen ‘opschorting’. Dus terwijl in feite al die dingen zijn afgeschaft, van Turkije tot Jemen, van Indonesië tot Marokko, maakt Ramadan zich druk over het instellen van een pauze... En toch, zelfs voor dit voorstel dat eigenlijk erg bangig is, is hij zo fel bekritiseerd door de meest bekrompen moslims, dat hij in Saoedi-Arabië een persona non grata is geworden." Artikel 'Echte en valse hervormers'.

9. Shervin Nekuee, socioloog, redacteur van eutopia.nl en auteur van 'De Perzische paradox'
Nekuee verdedigt ten dele Ramadan, in NRC Handelsblad: "Ik denk wel dat Ramadan beter had moeten uitkijken bij het kiezen van Press TV als zijn internationale podium, en vooral bij het continueren van zijn programma’s na de Iraanse verkiezingen. Maar er is geen bewijs dat hij de Iraanse regering, laat staan het radicale islamisme, zou ondersteunen. In zijn programma laat hij zich op geen enkele manier uit over de Iraanse machthebbers of andere ‘schurken’. Hij organiseerde als presentator en programmamaker een dialoog tussen sunnieten en shi’ieten en dat is heel belangrijk gezien de huidige situatie in Irak. Ook ging hij in op de positie van moslims in Europa..... Gezien de gebeurtenissen de laatste tijd in Iran en de brute wijze waarop de democratische oppositie is neergeslagen door het regime, moet hij dat televisieprogramma opgeven. Maar het is geen reden om hem als het ware te willen wegzuiveren als hoogleraar aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit en als bruggenbouwer voor de gemeente Rotterdam. De authentiek intellectuele poging van Ramadan om trouw te zijn aan de islam, gepaard gaande met een vurig enthousiasme om de moslims te willen overtuigen dat hun geloof niet in strijd hoeft te zijn met democratische principes en Europese burgerschapsnormen, maakt hem een bijzondere en broodnodige stem in het Europa van onze tijd. Wie een faire studie maakt van Ramadan kan hem niet veel meer verwijten dan dat hij, zoals elke geëngageerde intellectueel, wel eens te veel opgaat in zijn eigen enthousiasme."

10. Afshin Ellian, Iranees, nu hoogleraar aan de universiteit van Leiden (zie hoger)
"De taak van de staatsomroep is het verspreiden van propaganda, zoals dat de opdracht is van elke staatsomroep geleid door een totalitair regime, of het stichten van verwarring, wat een opdracht is van elke islamitische propagandist die de ongelovigen in de luren wil leggen. Iemand die gewetensvol is, hoeft geen drie maanden na te denken over de vraag of nu samenwerken met de staatsomroep van Iran moreel geoorloofd is. Sinds de onrust kan de Iraanse tv geen serieuze filosoof, kunstenaar, schrijver en zelfs jurist vinden die aan intellectuele of amusante apolitieke programma’s wil deelnemen. Want iedereen weet wat de bedoeling is wanneer je nu deelneemt aan het propaganda-apparaat van de staat: het afleiden van de aandacht van gepleegde misdaden en demonstraties die nog steeds soms overdag en vaak ook ’s avonds doorgaan - en daarmee legitimiteit verlenen aan het regime... Maar de Prinzipienreiter die als bruggenbouwer door de gemeente Rotterdam werd aangetrokken, bleef unverfroren quasi-intellectuele programma’s maken voor de Iraanse staatsomroep PressTV. Dat was niet verenigbaar met zijn politieke functie in Rotterdam. Hij was niet bereid om bij de Iraanse staatsomroep te stoppen. Zelfs in zijn reactie vergoelijkte hij zijn daad. In deze krant schreef hij: "De afgelopen 25 jaar heb ik vastgesteld dat Iran, in vergelijking met de Arabische landen, aanzienlijke vooruitgang heeft geboekt inzake vrouwenrechten en democratische normen.” Welke vooruitgang? De steniging sinds de invoering van de sharia? De ongelijke behandeling? Hij is een hardcore islamist die niet beperkt wordt door de grenzen van de waarheid - in zijn wereld is het geoorloofd om de kafirs te belazeren: "Het spreekt vanzelf dat ik het neerschieten van betogers en de onderdrukking na de verkiezingen van juni heb veroordeeld.” Ik ben nergens zo’n veroordeling tegengekomen, zelfs niet in zijn verweer. De Egyptische prins benadrukt de complexiteit van het conflict in Iran. Pardon, is het in naam van Allah plegen van moord op de eigen bevolking een complexe zaak die om intellectuele terughoudendheid vraagt?.... Elk mens met een normaal gevoel voor verhoudingen had direct zijn betrokkenheid bij de staatspropaganda van het Iraanse regime beëindigd. Maar niet de grote bruggenbouwer. Hij komt aan met het bekende halfzachte argument dat hij van binnenuit het nodige had willen veranderen. Wat een grootheidswaanzin: een niet-Nederlands sprekende prins wil in Nederland culturele bruggen bouwen en Perzië, (ook al is hij geen Pers en spreekt hij geen Perzisch) van binnenuit veranderen. Maar uiteindelijk zijn het niet zijn opvattingen, noch zijn geschriften geweest die tot zijn ontslag bij de gemeente en de universiteit hebben geleid. Zijn kritiekloze samenwerking met het hart van een terroristisch staatsapparaat heeft zijn val ingeleid. Uit het artikel 'De echte bruggenbouwers heten Ahmed' (NRC Handelsblad, 03.09.09)

11. Marietje Schaake, Europarlementariër voor D66
"Het aannemen van een orthodoxe, Engelssprekende Moslim als integratieadviseur van Rotterdam laat het failliet zien van het vertrouwen op de eigen oplossingskracht vanuit diverse Nederlanders. Hoe dicht stond Ramadan bij de gemiddelde Rotterdammer? En hoe kon hij juist sceptici over Islam bereiken terwijl hij steeds als orthodoxe Moslim spreekt? Ook legt de keuze voor Ramadan de geleidelijke verschuiving van de scheiding tussen kerk en staat bloot die integratie via religie veroorzaakt. Ramadans observaties en adviezen aan Moslimjongeren kunnen nog zo nuttig zijn, het is niet de taak van de overheid om een Moslimtheoloog en -activist in te huren om integratie te stimuleren. Hoewel Ramadan wellicht sommige Moslims aanspreekt, voelen anderen zich door de keuze voor Ramadan juist vervreemd en onbegrepen door hun gemeente die zo voorkeur voor een bepaalde religieuze visie geeft... Medewerkers van de Erasmus Universiteit en ook Oxford University benadrukken het belang van vrijheid van meningsuiting. Volledige vrijheid van meningsuiting is Ramadan’s goed recht, en ook dat van alle Iraniërs. Overigens gaat het om het dienstverband dat Ramadan had met een onvrije omroep in een repressieve dictatuur; dat heeft niet veel met vrijheid van meningsuiting te maken. Het is dan ook verbijsterend met welk gemak vervolgens Ramadan’s werk bij de Iraanse staats TV, Ramadan’s meningen en persoon, en de positie van Nederlandse Moslims aan elkaar verbonden wordt door verdedigers van Ramadan. Dit is een vorm van paternalisme die Moslims onnodig collectief in een slachtofferrol duwt en mensen niet stimuleert zichzelf, op individuele basis te identificeren of uit te spreken". Gastcolumn website sargasso, 01.09.09.

12. Een zekere 'Mohibbon lil-Haq' (geen idee wie dit kan zijn, heb nergens iets op internet over hem gevonden), op de website van imam Sheik Fawaz Jneid van de As-Soennah moskee in Den Haag. (Deze laatste vervloekte eerder Ayaan Hirsi Ali en Theo van Gogh. Dat deed hij twee maanden voor de moord op Van Gogh)
"Met een ‘hervorming van de Islam’ wordt meestal een of andere vorm van modernisering bedoeld. Een aanpassing aan de moderne tijd. De ‘oude’ - traditionele - Islam zou namelijk niet van deze tijd zijn. Het gaat daarom ook bijna altijd om dezelfde zaken: de rechten van de vrouw, het recht op een eigen individuele interpretatie van het geloof (de vrijheid van denken), politieke betrokkenheid (democratie), een scheiding van ‘kerk’ en staat, openheid naar anders- en ongelovigen (dialoog en tolerantie) en deelname aan het moderne leven (integratie en participatie). Wat men maar niet kan - of wil - begrijpen is dat de Islam wezenlijk elke vorm van hervorming of vernieuwing radicaal afwijst. De Islam is namelijk onze bescherming tegen elke aanpassing aan de tijd. En dat is geen halsstarrigheid of ‘isolationisme’. Dat is de Genade van onze Heer. De Islam gaat niet ‘mee’ met de tijd. De Islam beschermt ons tegen de tijd. Mohammed (vrede zij met hem) heeft als de Laatste Profeet onze godsdienst voor eens en voor altijd vastgelegd. Dit te geloven en hieraan vast te houden, behoort tot de kern van ons geloof. Hoe kan men dan spreken over hervorming en vernieuwing van de Islam? Laat staan een noodzaak tot vernieuwing?...
Bassam Tidi is de bedenker van de term ‘Euro-Islam’. Daarmee doelt hij op ‘een Islam’ die de Shariah verbindt met Europese moderne waarden en tradities. Hij denkt dan aan de rechten van de mens, democratie en de rechten van de vrouw. In deze lijn past ook Tariq Ramadan. Hij is de kleinzoon van Hassan el-Banna, de oprichter van de ‘Islamitische Broederschap’ in Egypte. Tariq Ramadan spreekt met veel bewondering over zijn grootvader. Zijn gedachtegoed wijkt dan ook niet veel af van dat van de verschillende vertakkingen van deze zogenaamde broederschap. Zelf is hij de bekendste promotor van een ‘hervorming van de Islam’. In zijn boek ‘Radical Reform’ doet hij voorkomen dat ‘hervorming’ iets is wat bij de Islam hoort. Hij haalt grote geleerden aan in de hoop sympathie en vertrouwen te wekken bij de lezer.
Zijn boodschap wordt echter door zowel moslims als niet-moslims terecht gewantrouwd. Het is een listig in elkaar gewoven betoog met een verborgen agenda. Enerzijds toont hij sympathie voor de weerstand van moslims tegen een hervorming. Anderzijds zegt hij dat er altijd al sprake is geweest van hervorming. Dan komt hij met zijn eigen voorstel tot hervorming en geeft daarvan aan dat dit eigenlijk helemaal geen hervorming is. Wat wil hij nu eigenlijk? Door een ingewikkelde argumentatie probeert hij de lezer te verwarren. Of beter: Hij is zelf verward en brengt deze over op de lezer. Het is de typische verwarring van Kalaam (de rede, het denken). Het is niet voor niets dat de vier imams eensgezind zijn in hun veroordeling van Kalaam. Kalaam is een groot gevaar. En in de confrontatie met het Westen is Kalaam misschien wel het grootste gevaar. Voor de moderne westerse wereld bestaat er namelijk niets anders dan Kalaam. Alles is Kalaam. Alles moet Kalaam worden. Alles moet beschreven, besproken en begrepen worden. Het Westen laat zich leiden door Kalaam. Het kan ons dan ook alleen ontmoeten binnen de sfeer van Kalaam. In een dialoog of een debat. In een ‘voorlichtingsbijeenkomst’. Dit is de zogenaamde vrijheid van het Westen. Het wil iedereen binnenvoeren binnen de sfeer van het praten. Maar de Islam laat zich hier niet binnenvoeren. Wij blijven buiten. Misschien dat een enkele moslim zich laat verwarren door Kalaam, maar de Oemmah blijft buiten. Dus zal er ook nooit een ontmoeting plaatsvinden tussen het Westen en de Islam. Er is geen gemeenschappelijke grond. Tariq Ramadan kan of wil dat niet begrijpen." Artikel 'Hervorming van de islam?'

Aan u om te oordelen...

Noot 1: het is mijn bedoeling in de volgende tijd een aantal artikels te publiceren over '(Europese) islam en democratie', om elementen aan te brengen voor een diepgaander debat. Als eerste aan de beurt is Tariq Ramadan, naar aanleiding van zijn ontslag als 'integratieadviseur' van de gemeente Rotterdam en als gasthoogleraar aan de Erasmus Universiteit. Aan de hand van dit voorbeeld kan men zich 'opwarmen' voor de vraag of de islam, ook een zogenaamde 'westerse islam', compatibel kan zijn met een democratie, waarin alle burgers vrij zijn en gelijke rechten en plichten hebben. (Waarbij we hier niet ingaan op de 'kwaliteit' en het niveau van de democratie in België in het algemeen, los van de islam. Dat is een ander - treurig - verhaal). Bij deze Ramadan-saga wordt uitvoerig geciteerd uit artikels en opiniestukken in Nederlandse kranten, waaruit nogmaals blijkt dat er daar wel een stevige debatcultuur gehuldigd wordt, en er een ruim debat over de plaats van de islam in het land gevoerd wordt, in tegenstelling tot Vlaanderen. Hier presteert het een 'kwaliteitskrant' (ook 'kwaliteitstabloid' genoemd) twee volle bladzijden te publiceren met tien grote foto's van meisjes, ingepakt in een stevige islamitische hoofddoek (niet zomaar een fichuutje), en over hoeveel hoofddoeken ze wel hebben. Om het artikel te besluiten met 'Want het is uiteindelijk maar een stukje stof'... (DS 19.09.09 'De meisjes en hun hoofddoek'). Niet in een of andere modebijlage, gepresenteerd door Oscar van den Boogaard, maar in de rubriek 'Binnenland'. Anderen gebruiken dan weer de hoofddoekenkwestie om het debat om te leiden naar een pleidooi om elke levensbeschouwing zoveel mogelijk terug te dringen naar de huiskamer. Politicoloog Bilal Benyaich en prof. Patrick Stouthuysen (VUB) in De Morgen, 16.09.09, 'Schaf lessen levensbeschouwing ook maar af'': "Een logische consequentie van het bannen van islamitische en, nemen we aan, andere levensbeschouwelijke symbolen of praktijken uit de publieke schoolsfeer is nu eenmaal dat men ook de levensbeschouwelijke lessen (islam, niet-confessionele zedenleer, katholieke godsdienst) opheft". Daar willen ze ook nog het debat aan vastkoppelen over de afschaffing van de subsidiëring van alle godsdiensten, en menen ook nog 'dat een specifieke levensbeschouwing voorgetrokken wordt tegenover alle andere', omdat 'officiële vakantiedagen gerelateerd zijn aan de feestdagen binnen het christelijke geloof'. Niet dat dit geen interessant debat zou kunnen zijn, maar het is in deze toch niet echt de kern van de zaak. (Een van de uitzonderingen op de regel is het stuk van Johan Sanctorum, mede ondertekend door schrijver Benno Barnard en publicist Wim Van Rooy, dat in verkorte vorm gepubliceerd in De Standaard van 10/9/09 met de titel 'Zomaar een lapje stof?')

Noot 2: Met welke moslims kan er hier een vrij gesprek gevoerd worden over wat de kern is van deze godsdienst, en wat lokale, tijdsgebonden en/of culturele gebruiken zijn uit het Midden-Oosten? Of riskeren ze van de islamisten meteen een fatwa over zich te krijgen? Of gedood te worden, zoals Mahmoed Mohammad Taha (Rufa'a, 1909 - 18 januari 1985)? Taha was een Soedanees politicus en islamitisch theoloog die een prominente rol in Soedans onafhankelijkheidsstrijd speelde en een van de grondleggers van de Soedanese Republikeinse Partij. Tijdens het regime van president Jafaar Mohammed Numeiri werd hij geëxecuteerd om staats- en religieus-politieke redenen. Centraal in Taha's filosofie staat de gedachte dat alleen de Mekkaanse openbaringen universele en tijdloze geldigheid bezitten (van de eerste periode in Mekka, toen Mohammed nog geen macht bezat en alleen optrad als profeet), en dat de openbaringen uit de tijd van Medina (waar hij ook werelds- en militair leider was, zoals daarna in zijn tweede Mekka-periode) gericht waren op het inrichten van een zo rechtvaardig mogelijke samenleving binnen de beperkingen van de toenmalige bedoeïenensamenleving, die derhalve slechts geldig was voor het Medina uit de tijd van Mohammed. Het Medinische deel van de openbaring is veel meer politiek en wettisch van karakter, terwijl het Mekkaanse deel voornamelijk mystieke en universele ethische waarden verkondigt. Het Medinische deel noemt Taha 'de eerste boodschap' van de islam, de Mekkaanse 'de tweede boodschap'. Op basis van die 'tweede boodschap' wilde Taha een voor de huidige tijd geschikt islamitisch rechtssysteem afleiden, dat de klassieke sharia volledig zou moeten vervangen. (Noot. Het is bij eerste lectuur van de zinnen hiervoor wellicht wat verwarrend: de 'eerste boodschap' is deze die in de tijd gezien de tweede is: in de periode in Medina, na de eerdere openbaringen in Mekka, terwijl de 'tweede boodschap' er kwam vóór de eerste, in de eerste Mekka-periode. Het lijkt logischer de universele als de 'eerste boodschap' van de islam te beschouwen, maar toch heet het boek van Taha hierover 'The Second Message of Islam', Syracuse University Press, 1996. Een 'tweede' boodschap, bedoeld als antwoord op de groeiende dominantie van een fundamentalistische islam en de sharia - de 'eerste' verkondigde boodschap in Saoedi-Arabië en gepropageerd door de Moslim Broederschap in andere Arabische landen.)

Taha onderscheidde daarbij drie basisbeginselen:
1. Ieder mens is vrij, want vrijheid is een natuurlijk recht, die de plicht om daar op een verantwoordelijke manier mee om te gaan in zich draagt.
2. Bezit moet gelijkelijk onder de mensen verdeeld worden. Ieder heeft recht op een bepaald bestaansminimum. Privébezit zou beperkt moeten worden tot een huis, een tuin, meubilair en een auto. Niemand zou bezit moeten vergaren ten koste van de bestaanszekerheid van anderen. (NvdR: hij streefde naar een 'islamitisch socialisme').
3. De islam schrijft absolute gelijkberechtiging van mannen en vrouwen voor. Huwelijken tussen leden van de Republikeinse Broederschap werden gesloten op basis van een overeenkomst die polygamie uitsloot en de vrouw uitdrukkelijk het recht op echtscheiding gaf. Zie Wikipedia.

Volgens Fouad Laroui (zie hoger onder 8) "moet de overheid ophouden met islamisten te spreken. Het zijn alleen de islamisten die de sharia opnieuw willen invoeren. En toch lijken de overheden in Nederland alleen met die islamisten te willen praten, die niets kunnen hervormen. Hierbij moet men een onderscheid maken tussen ‘moslim’ (hij die de algemene en geestelijke strekking van de Koran tot persoonlijke leidraad van zijn leven maakt) en ‘islamist’ (hij die de politieke macht wil grijpen om zijn eigen opvatting van de Koran aan allen op te leggen). Zolang men die twee met elkaar blijft verwarren - en men verwart ze vaak met elkaar, in Den Haag en elders - sleept men zich van debacle naar debacle, zoals de affaire Ramadan laat zien. De zogenaamde hervormers onder de islamisten, zoals Ramadan, zijn bij naïevelingen als Tony Blair, de stad Rotterdam, sommige Nederlandse universiteiten en alle ministers van Integratie nog te geliefd." Zijn er hier moslims, zelfs imams, die opvattingen zoals deze van Mahmoed Mohammad Taha bij de moslims van hier bespreekbaar willen maken?

Noot 3: volgend artikel gaat in op een project waar Ramadan bij betrokken was in Rotterdam, en over heel Europa gepropageerd werd: ‘Hand in hand tegen huwelijksdwang’. Dat brengt ons dan meteen bij het door - in dat project zelf aangehaald en uitvoerig besproken - 'eergelateerd geweld' dat ook samenhangt met 'gearangeerde huwelijken'.